Zalecenia ogólne na sezon wegetacyjny 2024/2025 dla ozimin (zboża ozime)
07-08-2024
W okresie jesiennym i lutym otrzymywaliśmy informacje o wzmożonej aktywności gryzoni na plantacjach roślin ozimych z terenu Dolnego Śląska i Wielkopolski. Wśród gryzoni spotykanych na plantacjach zbóż i rzepaku przede wszystkim należy wymienić myszowate (Muridae) oraz nornikowate (Microtidae). Spośród kilku gatunków wyrządzających szkody o znaczeniu gospodarczym, najczęściej spotykanymi są mysz polna, mysz zaroślowa, nornik zwyczajny oraz karczownik ziemnowodny. W zwalczaniu gryzoni w polu duże znaczenie mają takie zabiegi agrotechniczne jak wczesny zbiór oraz przestrzeganie wykonywania podorywki i głębokiej orki przedzimowej w tym: poprawna agrotechnika, płodozmian, podorywki, talerzowanie, bronowanie, spulchnianie gleby, zwalczanie chwastów, wykaszanie traw wokół plantacji, izolacja przestrzenna (od nieużytków, łąk, pastwisk, i roślin zbożowych), głęboka orka jesienna, wczesny siew i zwiększenie normy wysiewu. Poprawienie efektywności wyłapywania gryzoni przez ptaki drapieżne można osiągnąć przez ustawianie tyczek z poprzeczką (czatownie) na otwartych przestrzeniach. Warto pomyśleć o rozstawianiu tyczek już jesienią przy zakładaniu plantacji zbóż, gdzie ptaki drapieżne mają możliwość przyzwyczajenia się do stanowisk.
W sezonie wegetacyjnym 2023/2024, obserwacje polowe rozpoczęto już w okresie wczesnowiosennym. Głównie pod kątem wychwycenia objawów porażenia przez choroby wirusowe. Z uwagi na brak możliwości chemicznego zwalczania wirusów jedyną formą ochrony upraw są szeroko pojęte działania prewencyjne takie jak m.in.: dobór odmian o podwyższonej odporności, prawidłowa agrotechnika i wreszcie chemiczne ograniczanie liczebności owadzich wektorów wirusów.
W drastycznych przypadkach silnych porażeń większości roślin na plantacji trzeba nawet podjąć decyzję o likwidacji i usunięciu zakażonych roślin - źródła wirusów dla infekcji wtórnych.
W Polsce największe zagrożenia dla upraw zbóż ozimych, w tym głównie jęczmienia i pszenicy, stanowią wirus żółtej karłowatości jęczmienia (Barley yellow dwarf virus - BYDV) oraz wirus karłowatości pszenicy (Wheat dwarf virus - WDV).
Ponadto, jako nowe zagrożenie dla polskich upraw zbóż, zdiagnozowano i wykryto wirus G jęczmienia (Barley virus G, BVG). Dość niepokojącym zjawiskiem był wzrost liczebności mieszanych, bardziej niebezpiecznych, infekcji z udziałem 2 lub nawet 3 w/w patogenów. Wymienione gatunki wirusów przenoszą się tylko i wyłącznie przez wektory. W przypadku BYDV są to mszyce, głównie mszycę czeremchowo-zbożową i mszycę zbożową. Wirus BVG przenoszony jest przez mszycę zbożową i mszycę kukurydzianą, a WDV przez skoczka - zgłobika prążkowanego. Długa, ciepła i dość sucha jesień w roku 2023, zdecydowanie sprzyjała występowaniu tych szkodników, dlatego w rejonach Polski południowej, południowo-zachodniej notowano liczne plantacje jęczmienia ozimego i pszenicy ozimej z silnym porażeniem przez choroby wirusowe. W drastycznych przypadkach podejmowane były decyzje o likwidacji planacji.
W kolejnym sezonie wegetacyjnym - w okresie jesiennym 2024, we wczesnych fazach rozwojowych jęczmienia ozimego i pszenicy ozimej należy zwrócić szczególną uwagę na występowanie wektorów, a w przypadku potrzeby, należy niezwłocznie podjąć działania interwencyjne. Odpowiednie zabiegi polegające na niszczeniu wektorów zapewnią ograniczenie występowania chorób wirusowych na które nie ma środków ochrony roślin.
W okresie wiosennym 2025, (w przypadku dużego nasilenia żerowania wektorów wirusów – nawet już okresie późno-jesiennym 2024), wykonując obserwacje polowe należy zwrócić uwagę szczególnie na zmianę pokroju roślin: skarłowacenie, nadmierne krzewienie. Ponadto, bardzo częstym zjawiskiem są żółtawe bądź pomarańczowo-czerwonawe przebarwienia liści jęczmienia i pszenicy, które z czasem brązowieją i przedwcześnie zamierają. Wymienione objawy mogą wskazywać na porażenia wirusowe. Jednakże, inaczej niż w przypadku chorób grzybowych zbóż, objawy choroby nie są wystarczające, gdyż różne gatunki wirusów mogą powodować podobne objawy i dlatego prawidłowa diagnostyka opiera się na wynikach laboratoryjnych testów diagnostycznych. Są to serologiczne testy DAS-ELISA, a w przypadku niejednoznacznych wyników testy molekularne – reakcje RT-PCR.
Informacje merytoryczne opatrzone zdjęciami znajdują się na stronie Platformy Sygnalizacji Agrofagów, gdzie znajdują się instrukcje poboru prób do analiz (https://www.agrofagi.com.pl/728,procedura-pobierania-probek-roslin-do-analiz) oraz Newsletter w formie archiwalnej, gdzie można uzyskać informacje o przebiegu zagrożeń w zeszłym sezonie wegetacyjnym (https://www.agrofagi.com.pl/715,komunikaty-archiwalne).
W późniejszych etapach rozwoju roślin żywicielskich (zbóż), lokalnie pojawiały się problemy z żerowaniem zwójek. Zmieniające się warunki uprawy oraz ograniczenia związane ze stosowaniem środków ochrony roślin powodują, że lokalnie zaczynają się problemy z tymi szkodnikami, zwłaszcza w uprawach zbóż jarych. W warunkach Polski najczęściej obserwuje się zwójkę kłosóweczkę (Cnephasia longana) oraz zwójkę zbożóweczkę (Cnephasia pumicana).
Szczególnie jest to widoczne w uprawach, na których nie prowadzi się zabiegów insektycydami, np. w rolnictwie ekologicznym czy w mieszankach paszowych. Do tej pory zasięg zwójek ograniczony był do zachodniej części kraju, jednak w kolejnych latach należy spodziewać się rozszerzenia areału jego występowania. Głównie z uwagi na ciepłe, suche i wietrzne wiosny, które sprzyjają rozprzestrzenianiu się larw zwójek. Ocieplenie klimatu powoduje także, że gatunek ten rozprzestrzenia się w Polsce w kierunku wschodnim.
Zwójki są polifagami i mogą rozwijać się praktycznie na wszystkich gatunkach zbóż, trawach i wielu innych roślinach uprawnych. Początkowe żerowanie larw na liściach nie przynosi większych strat, późniejsze wgryzanie się pod pochwy liściowe czy do źdźbła może osłabiać rośliny i sprzyjać wnikaniu infekcji grzybowych. Bezpośrednie straty przynosi żerowanie gąsienic na kłosach i rozwijających się ziarniakach, których jedna larwa może zjeść nawet kilka. Liście i kłosy są pokryte delikatną przędzą, do której często przyczepione są osypujące się grudki odchodów.
W sezonie 2024 obserwowano lokalnie takie szkodniki jak łanocha pobrzęcz (Oxythyrea funesta). Głównym powodem takich zagrożeń to zmiany klimatyczne - pojawiają się nowe gatunki lub na znaczeniu zyskują szkodniki do tej pory marginalne. W ostatnich latach, liczne pojawy tego agrofaga notowano głównie na wschodzie i południu Polski. W 2019 roku został wyłapany z Wielkopolski, a w połowie maja 2024 r. liczne chrząszcze były obserwowane w uprawach zbóż na terenie Polowej Stacji Doświadczalnej Instytutu Ochrony Roślin – Państwowego Instytutu Badawczego w Winnej Górze.
Dorosłe chrząszcze atakują młode kłosy i całkowicie wyjadają ich zawartość, prowadząc do bielenia i więdnięcia wierzchołków roślin. Mogą powodować również uszkodzenia kwiatów kilku gatunków roślin ozdobnych i sadowniczych. Objawy żerowania łanochy przypominają te, które powoduje nałanek kłosiec (Chaetopteroplia segetum). Z uwagi na podobieństwa w bionomii obydwu gatunków można przypuszczać, że szkody wyrządzane przez pędraki łanochy mogą być również duże, choć nie było to do tej pory obiektem badań w Polsce.
Rozprzestrzenianie się i liczebność tego gatunku w Polsce powinna być monitorowana, gdyż wkrótce może on nabrać znaczenia ekonomicznego i stać się zagrożeniem również dla innych upraw.
Zwalczanie – z uwagi na brak zarejestrowanych insektycydów, jedyna formą ograniczania liczebności szkodników to zabiegi agrotechniczne jak np. unikanie siania zbóż w pobliżu zadrzewień, ścian lasu itp., zwłaszcza jeżeli znajdują się one po stronie dominujących w danym regionie wiatrów.
Grzyby
Warunki meteorologiczne w sezonie wegetacyjnym 2023/2024 sprzyjały występowaniu chorób grzybowych w uprawach zbóż ozimych. Z drugiej strony, osłabione wiosennymi przymrozkami rośliny były bardziej podatne na porażenie, zwłaszcza przy występujących wiosną częstych opadach. Dlatego też na zbożach (47 przeanalizowanych próbek) często obserwowano askochytozę (sprawca Ascochyta graminicola), chorobę typową dla roślin w złej kondycji. Ponadto występowała septorioza, rdza brunatna oraz rzadziej rynchosporioza, naczyniowa plamistość liści (sprawca Cephalosporium graminearum) oraz czarna plamistość liści jęczmienia (sprawca Bipolaris sorokiniana). Niejednokrotnie na roślinach obserwowano zarówno objawy chorób wirusowych, jak i spowodowanych grzybami.
Bakterie
W sezonie 2024 przeprowadzono badania próbek materiału roślinnego (pszenica ozima, pszenica, pszenżyto, jęczmień ozimy, żyto) pod kątem występowania bakterii. Do identyfikacji chorób bakteryjnych stosowano system BIOLOG GEN III, który działa w oparciu o charakterystykę cech biochemiczno-fizjologicznych badanych. W wyjątkowych przypadkach identyfikacja zostaje potwierdzona na podstawie sekwencji genu 16S rDNA.
W większości przebadanych prób nie stwierdzono występowania bakterii patogenicznych dla roślin. Kilkukrotnie stwierdzono obecność bakterii stanowiących mikroflorę ludzką rodzaju: Klebsiella, Proteus, Pseudomonas fragie, Serratia liquefaciens, Acinetobacter nosomicalis czy Enterobacter (zjawisko to jest określane jako HPOPs- ang. Human Pathogens On Plants).
Z prób roślinnych przysłanego materiału udało się zidentyfikować bakterie patogeniczne dla roślin, takie jak: Pseudomonas syringae, Pseudomonas viridilivida, Clavibacter michiganensis, Enterobacter cloaceae ss. dissolvens, Pectobacterium carotovorum, Pantoea ananatis, Kosakonia cowanii oraz Pantoea agglomerans, Pantoea sp. P. agglomerans nie jest typowym patogenem roślin, ale została wyizolowana z gospodarzy wykazujących nietypowe objawy chorobowe. Aktualnie trwają badania nad patogenicznością i dalszą charakterystyką tych izolatów.
Wirusy
W pierwszym półroczu 2024 roku przeprowadzono monitoring upraw roślin rolniczych w Polsce pod kątem obecności wirusów. Głównie zbierano rośliny, które charakteryzowały się zróżnicowanymi objawami chorobowymi w postaci karłowacenia i przebarwienia liści: (pszenica zwyczajna, Triticum aestivum), (pszenżyto, Triticale), (jęczmień, Hordeum vulgare).
Ocenę porażeń wyżej wymienionych zbóż ozimych i rzepaku wykonano na podstawie wyników testów DAS-ELISA, które wykonywano z wykorzystaniem komercyjnych specyficznych zestawów przeciwciał i konjugatów firmy Loewe (Niemcy). Próbki roślinne pochodziły z różnych lokalizacji na terenie Polski. W badaniach diagnostycznych wykorzystano zestawy do wykrywania następujących patogenów:
- wirusów żółtej karłowatości jęczmienia (barley yellow dwarf viruses, BYDVs)
- wirusa karłowatości pszenicy (wheat dwarf virus, WDV),
- wirusa pasiastej mozaiki pszenicy (wheat streak mosaic virus, WSMV).
Dla wybranych próbek zbóż wstępnie przebadanych za pomocą testu DAS-ELISA przeprowadzono badania molekularne. Całkowite RNA izolowano z wykorzystaniem zestawu Silica 3-Zone RNA Purification KIT (Novazym, Polska). Reakcje RT-PCR prowadzono ze starterami amplifikującymi region kodujący białko płaszcza (CP) BYDV, a następnie uzyskane produkty trawiono enzymem restrykcyjnym HPAII. Uzyskane wyniki potwierdziły dominację wirusa BYDV-PAS.
Zalecenia ogólne na sezon wegetacyjny 2024/2025:
Zalecenia integrowanej ochrony wyraźnie wskazują na wymóg stosowania wszelkich metod nie chemicznych, przed podjęciem decyzji o wykorzystaniu chemicznego środka ochrony roślin. W tym kontekście, przede wszystkim właściwa agrotechnika jest kluczowym elementem strategii ochrony. Należy tu wymienić:
- odpowiednie nawożenie – dostosowane do potrzeb konkretnego pola (w przypadku produkcji w systemie Integrowanej Produkcji jest to wymóg),
- dobór odmian odpornych,
- prawidłowo i w terminie wykonane zabiegi orki, siewu,
- systematyczny monitoring występowanie chorób i szkodników,
- przestrzeganie progów szkodliwości,
- w przypadku potrzeby stosowania środków chemicznych zaleca się dobór środków o zróżnicowanym sposobie działania jak i dobór środków w różnymi substancjami czynnymi.
Wszelkie informacje związane z tym zagadnieniem są dostępne na stronie Platformy Sygnalizacji Agrofagów (www.agrofagi.com.pl).
