Żółta karłowatośc jęczmienia

Żółta karłowatość jęczmienia (ŻKJ) jest najgroźniejszą chorobą wirusową zbóż. Poraża wszystkie ważne gospodarczo zboża: pszenicę, jęczmień, żyto, pszenżyto i owies, a także kukurydzę  oraz wiele gatunków dzikorosnących traw. ŻKJ jest wywoływana przez kompleks spokrewnionych ze sobą wirusów żółtej mozaiki jęczmienia (barley yellow dwarf virus, BYDV) i/lub żółtej mozaiki zbóż (Cereal yellow dwarf virus, CYDV). Dotychczas w Polsce wykryto: BYDV-GAV, BYDV-MAV, BYDV-PAV, BYDV-PAS, BYDV-RMV, BYDV-SGV oraz CYDV-RPV. Wirusy mogą występować pojedynczo lub też mogą tworzyć infekcje mieszane. Jedynym sposobem rozprzestrzeniania choroby jest przenoszenie wirusów przez wektory – mszyce w trwały sposób. Oznacza to, że mszyce są zdolne do zakażeń od momentu nabycia wirusa, podczas żerowania na porażonych roślinach, do końca swego cyklu życiowego. Głównymi wektorami ŻKJ w Polsce są dominujące gatunki: Rhopalosiphum padi L. (mszyca czeremchowo-zbożowa), Sitobion avenae F. (mszyca zbożowa) oraz Metopolophium dirhodum Walk. (mszyca różano-trawowa). Wirusy nie przenoszą się mechanicznie ani przez nasiona. Patogeny zimują na zakażonych oziminach zbóż, samosiewach zbóż oraz dziko rosnących trawach. Wiosną są dalej przenoszone przez mszyce na wschodzące siewki zbóż jarych oraz na kukurydzę. Charakterystycznym objawem tej choroby są przebarwienia liści, które pojawiają się zwykle po 3-5 tygodniach po żerowaniu infekcyjnych wektorów. Kolor przebarwień zależy od gatunku porażonych roślin. Żółte przebarwienia u jęczmienia (Fot. 1.), żółto-pomarańczowe u pszenicy (Fot. 2.), czerwone u kukurydzy (Fot.3.), antocyjanowe u owsa i dzikich traw oraz rdzawo-brązowe u żyta rozpoczynają się od szczytów i brzegów liści, a następnie postępują w głąb i niekiedy obejmują całą powierzchnię zamierających liści. Drugim typowym objawem choroby jest zahamowanie wzrostu prowadzące do karłowatości chorych roślin. Porażone rośliny mogą być rozmieszczone na polu w skupiskach bądź w rozproszeniu. . Zróżnicowanie nasilenia opisanych powyżej symptomów zależy głównie od fazy rozwoju rośliny w momencie zakażenia i jest najsilniejsze przez co bardzo niebezpieczne we wczesnych, jesiennych infekcjach młodych ozimin. Ponadto, przebieg ŻKJ jest uwarunkowany zróżnicowaną reakcją odmian poszczególnych gatunków zbóż, agresywnością izolatu wirusa, a także zależy od panujących warunków pogodowych (temperatury i natężenia światła). Pomimo dosyć wyraźnych objawów, ŻKJ może być mylona z objawami niedoboru poszczególnych składników pokarmowych bądź też z nadwrażliwością na zastosowane środki ochrony roślin, dlatego też ostateczna identyfikacja porażeń roślin powinna być ustalona na podstawie wyników testów laboratoryjnych (np. ELISA lub RT-PCR) wykonywanych w Klinice Chorób Roślin IOR-PIB w Poznaniu. Jedynym sposobem ograniczania infekcji wirusowych roślin jest zapobieganie ich występowaniu. Działania profilaktyczne polegają na: unikaniu upraw zbóż w bezpośrednim sąsiedztwie upraw kukurydzy, stosowaniu płodozmianu, używaniu kwalifikowany materiału siewnego o wysokiej zdolności i energii kiełkowania, opóźnianiu terminu siewu, stosowaniu zbilansowanego nawożenia oraz usuwaniu zachwaszczenia, dokładnym rozdrabnianiu i głębokim przyorywaniu resztek pożniwnych, w celu eliminacji potencjalnych źródeł infekcji. Wyniki prowadzonych obserwacji wskazują, że ciepła jesień i masowe naloty mszyc - wektorów wirusów, mogą przyczynić się do znacznych strat w uprawach zbóż. Z tego względu, w regionach występowania choroby, bardzo ważna jest także chemiczna ochrona upraw poprzez stosowanie zapraw nasiennych oraz preparatów do bezpośredniego zwalczania mszyc. Do niedawna ŻKJ występowała głównie w cieplejszym, południowo-zachodnim regionie Polski. Jednakże nasilone wystąpienie choroby w sezonie 2014/2015 dowodzi, że problem ten dotyczy obszaru całego kraju.

Fot. 1. Objawy porażeń żółtej karłowatości jęczmienia na jęczmieniu

Fot. 2. Objawy porażeń żółtej karłowatości jęczmienia na pszenicy

Fot. 3. Objawy porażeń żółtej karłowatości jęczmienia na kukurydzy